Είναι ο κόσμος κοντά σε κατάρρευση; Ρωτήστε τους ανθρώπους της Εποχής του Χαλκού

Αλήθεια, οι άνθρωποι της Εποχής του Χαλκού γνώριζαν ότι πολιτισμός τους κατέρρεε; Εάν εμείς σήμερα στις ΗΠΑ και στον υπόλοιπο κόσμο, βρισκόμασταν στα πρώτα στάδια της κατάρρευσης, θα το γνωρίζαμε; Και τι θα κάναμε γι΄αυτό;

Η κατάρρευση κοινωνιών είναι προσφιλές θέμα μελέτης για ιστορικούς, αρχαιολόγους και ανθρωπολόγους από τον Πολύβιο των αρχαίων χρόνων έως τον Έντουαρντ Γκίμπον του 18ου αιώνα και μία σειρά ατόμων που κάνουν το διδακτορικό τους. 

Βεβαίως, συγκεκριμένη απάντηση δεν δόθηκε ποτέ. Το πιο δύσκολο μέρος αυτής της μελέτης είναι η αναζήτηση των αιτιών που οδήγησαν στις καταρρεύσεις. Ένας ιστορικός επικαλέστηκε 210 διαφορετικές εξηγήσεις για την πτώση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. 

Σε όλα αυτά, υπάρχει μια γενική θεωρία που έχει κυριαρχήσει. Προέρχεται από το θεμελιώδες έργο του Τέιντερ «Η κατάρρευση πολύπλοκων κοινωνιών», που δημοσιεύτηκε το 1988. Όπως υποδηλώνει ο τίτλος, ο Τέιντερ παρατήρησε ότι οι πολιτισμοί με την πάροδο του χρόνου έγιναν πιο περίπλοκοι για να αντιμετωπίσουν νέα προβλήματα ή προκλήσεις, από την αυτοκρατορική επέκταση έως την προσφορά τροφίμων και την κοινωνική σταθερότητα. Η διοίκησή τους, οι ιεραρχίες, οι γραφειοκρατίες, οι τεχνολογίες, οι αλυσίδες εφοδιασμού και άλλοι θεσμοί συγκέντρωσαν πιο διακριτά μέρη και εξειδικευμένους ρόλους που έπρεπε να συνεργαστούν.

Η πολυπλοκότητα έχει ένα κόστος – σε φυσική ενέργεια, διοικητικές τριβές και άλλες μορφές. Αρχικά, οι αυξήσεις στην πολυπλοκότητα φαίνονται προσιτές ενίοτε και χρήσιμες. Τελικά, όμως, υπάρχει ο νόμος μείωσης των οριακών αποδόσεων σε σχέση με την πολυπλοκότητα και το κόστος. Τα τρόφιμα, η εργασία ή τα ορυκτά καύσιμα εξαντλούνται, οι φόροι και οι εισφορές γίνονται επαχθείς, οι ροές πληροφοριών αλληλοεπικαλύπτονται ή αλλοιώνονται, τα σημεία αποτυχίας πολλαπλασιάζονται, ο πολιτισμός γίνεται εύθραυστος, χωρίς να το συνειδητοποιούν απαραίτητα τα μέλη του.

Εάν μια τόσο πολύπλοκη κοινωνία στη συνέχεια πληγεί από εξωτερικούς ή εσωτερικούς κραδασμούς, μπορεί να καταρρεύσει. Τα σοκ συνήθως περιλάμβαναν ξηρασίες, λιμούς, πανούκλες, μεταναστεύσεις, εξεγέρσεις, εμφύλιους πολέμους και εισβολές.

Τι είναι όμως η κατάρρευση; Για τον Τέιντερ είναι μια καθυστερημένη, ακούσια και γρήγορη απλοποίηση. Αυτοκρατορίες ή χώρες κατακερματίζονται σε μικρότερες μονάδες. οι αλυσίδες εφοδιασμού και οι εμπορικοί δρόμοι διαλύονται. Οι άνθρωποι εγκαταλείπουν τις πόλεις και στρατοπεδεύουν στην ύπαιθρο για να αναζητήσουν τροφή ή να καλλιεργήσουν τη δική τους τροφή. Οι πληθυσμοί συρρικνώνονται. Η λογοτεχνία και η μάθηση τείνουν να χαθούν. Η τάξη δίνει τη θέση της στον πόλεμο και την αναρχία.

Η ύστερη Εποχή του Χαλκού στη δυτική Ευρασία έμοιαζε με το σημερινό κόσμο, καθώς η Μεσόγειος και η Μέση Ανατολή ήταν «παγκοσμιοποιημένες». Μυκηναίοι, Μινωίτες, Κύπριοι, Αιγύπτιοι, Χετταίοι, Χαναναίοι, Ασσύριοι, Ανατολίτες και άλλοι συναλλάσσονταν μεταξύ τους σε περίπλοκες και αλληλοεξαρτώμενες αλυσίδες εφοδιασμού για τα πάντα, από κρασί και σιτηρά μέχρι σανδάλια. Το ασήμι προήλθε από την Ελλάδα, ο χρυσός από το Αιγυπτιακό Σουδάν, ο χαλκός από την Κύπρο και ο κασσίτερος (απαραίτητος για το μπρούτζο) από το Αφγανιστάν.

Ωστόσο, σε αρκετές από αυτές τις κοινωνίες, δημιουργήθηκε πολυπλοκότητα. Κανένας δεν ήταν πλέον αυτάρκης, όλοι ήταν εξαρτημένοι από το σύστημα για να μπορούν να λειτουργούν. Επιπλέον, οι ελίτ των Μυκηνών, της Ανατολίας αλλά και του υπόλοιπου κόσμο όχι μόνο δεν εκμεταλλεύονταν την κατώτερη τάξη η οποία πλήρωνε το αυξανόμενο κόστος της πολυπλοκότητας, αλλά και αντιμάχονταν αναμεταξύ τους για να καρπωθούν τα εναπομείναντα οικονομικά οφέλη. Οι κοινωνίες και ολόκληρο το σύστημα έγιναν εύθραυστα, αν και δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι οι άνθρωποι γνώριζαν τον κίνδυνο.

Μετά ήταν και τα διάφορα σοκ. Το ένα ήταν επίσης μια παρατεταμένη ξηρασία, που προκάλεσε λιμούς. Ένα άλλο ήταν η ασθένεια, με αποτέλεσμα μαζικές μεταναστεύσεις. Οι μετανάστες τότε, από όλη τη Μεσόγειο, ονομάζονταν Λαοί της Θάλασσας (μεταξύ των απογόνων τους ήταν και οι Φιλισταίοι στη Γάζα, που αργότερα έδωσαν το όνομά τους στην Παλαιστίνη). Επιπλέον, έγιναν και μεγάλοι σεισμοί.

Η ιστορία της κατάρρευσης που αποτυπώνει όλα αυτά τα ιστορικά γεγονότα και το μύθο είναι αυτή της Τροίας. Η κατάρρευσή της κατέρριψε όλους τους γνωστούς πολιτισμούς, επειδή ήταν αλληλένδετοι. Μέσα σε δύο ή τρεις γενιές, ο συντονισμός, οι ροές πληροφοριών και εμπορίου σταμάτησαν, οι τέχνες και η παιδεία μειώθηκαν, ο πληθυσμός συρρικνώθηκε. Τα πράγματα ήταν ξαφνικά πολύ πιο απλά. Οι μεταγενέστερες γενιές ονόμασαν αυτή την απλότητα την πρώτη Σκοτεινή Εποχή.

Οι ιστορικοί βλέπουν ανησυχητικούς παραλληλισμούς σήμερα. Οι κοινωνίες και οι οικονομίες μας έχουν γίνει οι πιο περίπλοκες (και ως εκ τούτου δαπανηρές) στην ιστορία και δεν είμαστε σε θέση να τις απλοποιήσουμε οικειοθελώς. Έχουμε συγκρούσεις μεταξύ των ελίτ (που ονομάζεται πόλωση) και ανισότητα. Και έχουμε εξωτερικά σοκ: ασθένειες όπως ο SARS και ο Covid-19, κλιματική αλλαγή, πλημμύρες, πυρκαγιές, ξηρασίες και λιμοί, οι τελευταίοι που προκαλούνται τόσο από την υπερθέρμανση του πλανήτη όσο και από τον πόλεμο. Έχουμε επίσης μαζικές μεταναστεύσεις από τον Παγκόσμιο Νότο προς την Ευρώπη και τις ΗΠΑ. Και έχουμε και πολέμους. 

Τελευταίως, ο Τέντερ έδωσε ιδιαίτερη προσοχή στα ρήγματα στις παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού μας – για παράδειγμα για ημιαγωγούς- είτε ως αποτέλεσμα της πανδημίας είτε των πολέμων στην Ουκρανία ή στην Ερυθρά Θάλασσα. Κάποιοι ιστορικοί θεωρούν ότι το σύγχρονο ισοδύναμο του κασσίτερου στην Εποχή του Χαλκού μπορεί να είναι το λίθιο ή οι σπάνιες γαίες.

Είναι αλήθεια ότι έχουμε πλεονεκτήματα έναντι των προγόνων μας: πιο εξελιγμένη τεχνολογία και επιστήμη και πιθανώς μεγαλύτερη αυτογνωσία. Αλλά ζούμε επίσης με νέους υπαρξιακούς κινδύνους που δεν αντιμετώπισαν ποτέ οι πρόγονοί μας: χημικά, βιολογικά και πάνω απ’ όλα πυρηνικά όπλα, καθώς και μια αναδυόμενη τεχνητή νοημοσύνη που μπορεί να αποκτήσει τη δική της σκέψη. Εν τω μεταξύ, όσον αφορά τη σοφία, η καμπύλη μάθησής μας τις τελευταίες τρεις χιλιετίες φαίνεται να είναι επίπεδη.

Η κατάρρευση ωστόσο δεν είναι ποτέ το τέλος. Στην πρώτη Σκοτεινή Εποχή, οι άνθρωποι έμαθαν τελικά να χρησιμοποιούν το σίδηρο και λαοί, όπως οι Φοίνικες ευημερούσαν σε νέα εμπορικά κέντρα, καθιερώνοντας το αλφάβητο και σπέρνοντας τους σπόρους ενός νέου πολιτισμού. «Είμαστε Φοίνικες ή Μυκηναίοι;», «Θα προσαρμοστούμε ή θα εξαφανιστούμε;», είναι τα βασικά ερωτήματα που τίθενται σήμερα. Το προτιμώτερο βεβαίως είναι να μην καταρρεύσουμε. 

moneyreview.gr από τη στήλη Opinion του Bloomberg

Διαβάστε επίσης:

Capital Economics: Διχασμένη η παγκόσμια οικονομία το 2024 – Ο χάρτης των δύο στρατοπέδων

Οι συνδετικοί κρίκοι: Οι 5 οικονομίες που ενώνουν τον πλανήτη σε καιρούς αποπαγκοσμιοποίησης

Ακολουθήστε το Money Review στο Google News