Mετά τον λήθαργο ευφορία η στασιμότητα;
Η πανδημια κοστίζει εκατομμύρια ζωές ανα τον κόσμο, αποδιαρθρωνει τις κοινωνικές σχέσεις, καταποντίζει τις οικονομιες, επιτείνει την φτώχεια και τις ανισότητες και αυξάνει το χρέος. Η προσδοκία όλων είναι οτι το 2021 θα σηματοδοτήσει την λήξη της, με την βοήθεια της απρόσμενα γρήγορης διάθεσης των εμβολίων. Ειναι ομως δυνατο τα σημάδια που θα αφήσει η πανδημια να επηρεάσουν μακροπρόθεσμα το κοινωνικο γίγνεσθαι και την συμπεριφορά της οικονομίας ;
Τεκμηριωμένες απαντήσεις δεν υπάρχουν, αλλα μαλλον εναλλακτικές εικασίες που διατυπώνονται με βάση την εμπειρία προηγουμενων υγειονομικών κρίσεων. Οι επικρατούσες εκδοχές είναι διαμετρικά αντίθετες. Μια πρώτη άποψη πρεσβεύει οτι τον λήθαργο της πανδημιας θα ακολουθήσει μια περίοδος ευφορίας, παρόμοια με αυτη της δεκαετίας του 1920 μετα την ισπανική γρίπη. Μια άλλη άποψη θεωρεί, αντίθετα, οτι η πανδημια θα συρρικνώσει τον οικονομικό δυναμισμό, οδηγώντας σε μακροχρόνια στασιμότητα.
Η πρώτη προσέγγιση είναι το αντικείμενο του πρόσφατου βιβλίου του ελληνικής καταγωγής καθηγητή κοινωνικων και φυσικων επιστημων στο Yale, Νικολαου Χρηστάκη. Τιτλοφορείται «Apollo’s Arrow», με αναφορά στα βέλη που κατα την μυθολογία εκτοξευε ο Απολλων στους θνητούς προκαλώντας λοιμους. Οι πανδημίες ευνοούν την αποφυγή κινδύνου, την αποχή, την αποταμίευση και συχνα την επιστροφή σε βαθύτερη θρησκευτικότητα. Οπως τονίζει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας, αυτές οι τάσεις είναι πιθανό να αναστραφούν, με την ολοκλήρωση των εμβολιασμών και την ανάκαμψη απο την υφεση, οδηγώντας μετα το 2024 σε ευφορική δαπάνη, αλλα ακομα και σε απελευθερωση των ηθών και υφεση της θρησκευτικότητας.
Η λεγόμενη «ξέφρενη δεκαετία» του 1920 (the roaring 20s) προσφέρεται ως παράδειγμα. Χαρακτηρίστηκε απο ταχύρυθμη ανάπτυξη, με αύξηση κατα 42% του ΑΕΠ στις ΗΠΑ, που τροφοδοτήθηκε απο την έλευση της μαζικής κατανάλωσης και απο τεχνολογικές καινοτομίες (αυτοκίνητο, αεροπορικές μεταφορές, ραδιόφωνο, κινηματογράφος, κλπ). Τα χρηματιστήρια εκτοξεύτηκαν, με την κεφαλαιοποίηση της Wall Street να υπερπενταπλασιάζεται πριν το κράχ του 1929. Παράλληλα άνθισαν νέες avant-garde στις τεχνες (Art Deco, jazz, σουρεαλισμός), ενώ η απελευθέρωση των γυναικών εισήλθε δυναμικά στην κοινωνική αρένα.
Η αντίθετη εκδοχή είναι λιγότερο αισιόδοξη. Βασίζεται σε μελέτη που κάλυψε 15 πανδημίες απο τον 14ο αιώνα έως την σύγχρονη εποχή, αναλύοντας τις μακροχρόνιες οικονομικές επιπτώσεις τους. Ενα βασικό εύρημα αφορά τις πραγματικές αποδόσεις των επενδύσεων (δηλαδή τα επιτόκια μετά την αφαίρεση του πληθωρισμού) που φαίνεται οτι υποχωρούν για περιπου μια εικοσαετία μετά απο τις πανδημίες. Επανέρχονται στο αρχικό τους επίπεδο σε περιπου τέσσερεις δεκαετίες συνολικά.
Η πτώση των πραγματικών επιτοκίων παραπέμπει σε συνθήκες υπεραφθονίας των αποταμιεύσεων, περιορισμού της επενδυτικής ζήτησης, η ενός συνδυασμού των δυο αυτών παραγόντων. Πρόκειται για ενα οικονομικό «βαρομετρικό χαμηλό», καθως και η υπεραποταμίευση και η επενδυτική ύφεση φρενάρουν την ανάπτυξη. Αντιστοιχες συνθήκες χαρακτηρίζουν την «μακροχρονια στασιμότητα» («secular stagnation») που διατυπώθηκε σαν υπόθεση για να εξηγήσει την υποχώρηση των πραγματικών αποδόσεων και την επιβράδυνση της ανάπτυξης μετά την χρηματοπιστωτική κριση του 2008-09.
Η αύξηση της αποταμίευσης μετά τις πανδημίες είναι πιθανή λόγω της ανεργίας και της αβεβαιότητας, καθώς τα νοικοκυριά συνειδητοποιούν οτι δεν διαθέτουν επαρκείς οικονομίες για να ανταπεξέλθουν σε βαθειές απρόβλεπτες κρίσεις. Θα μπορούσε επισης να προέλθει απο την ανακατανομή του εισοδήματος υπέρ των πλουσιότερων τμημάτων του πληθυσμού που εξοικονομούν περισσότερο και πλήττονται λιγότερο απο τις πανδημίες. Ενδεχομένως να προέλθει και απο την αβεβαιότητα ως προς τη βιωσιμότητα των συνταξιοδοτικών συστημάτων λόγω της αύξησης του δημόσιου χρέους.
Πτωση των επενδυσεων μπορει να προελθει απο τη μείωση του ενεργού πληθυσμού που επιφέρουν οι πανδημίες, καθως μειώνεται το κεφάλαιο που απαιτείται για την παραγωγή. Στην περίπτωση του Covid-19 ο παράγοντας αυτός δεν φαίνεται σημαντικός αφού η θνητότητα αφορά ιδίως τις μεγαλύτερες ηλικιακές ομάδες. Υποχωρηση των επενδύσεων είναι πάντως πιθανή σαν αποτέλεσμα της μειωμένης κατανάλωσης των νοικοκυριών αλλα και της αύξησης του ιδιωτικού χρεους που προξενει η κριση.
Το ευφορικό σενάριο φαίνεται κατ αρχήν θελκτικότερο απο το σενάριο της στασιμότητας, με την προϋπόθεση βέβαια οτι δεν θα εξελιχθεί σε «φούσκα» όπως συχνα συμβαίνει σε τέτοιες περιστάσεις. Κατι τετοιο δεν ειναι απίθανο δεδομένης της πρωτοφανούς δημιουργίας ρευστότητος κατα την κρίση. Απο την άλλη πλευρά, το σενάριο της στασιμότητας εχει και «καλά νέα» καθως με χαμηλότερα πραγματικά επιτόκια η βιωσιμότητα του χρεους θα ηταν συμβατή με πιο περιορισμενα πρωτογενή πλεονασματα. Ταυτόχρονα, η δημοσιονομική πολιτικη θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί σε μεγαλύτερο βάθος χρόνου για την ενίσχυση της ανάκαμψης παρά την αυξηση του χρεους.
O Αριστομένης Βαρουδακης είναι Οικονομολόγος, Πρώην Καθηγητής Πανεπιστημίου του Στρασβουργου, πρώην ανώτερο στέλεχος της Παγκόσμιας Τράπεζας και του Ο.Ο.Σ.Α.
Ακολουθήστε το Money Review στο Google News
