Χορευτές και αντιφρονούντες: Πώς το μπαλέτο έγινε το «μυστικό όπλο» της ρωσικής διπλωματίας

Όταν ο ανεξάρτητος ρωσικός τηλεοπτικός σταθμός Dozhd, ή TV Rain, αναγκάστηκε από την κυβέρνηση να σταματήσει να εκπέμπει νωρίτερα αυτό το μήνα, η τελευταία του πράξη ήταν να διακόψει τη μετάδοση με το μπαλέτο της Λίμνης των Κύκνων. «Ήταν μια επική πρόκληση», λέει ο Σάιμον Μόρρισον, συγγραφέας του βιβλίου «Bolshoi Confidential» και ιστορικός πολιτισμού. Ήταν το ίδιο έργο που προβάλλονταν σε κάθε ρωσικό τηλεοπτικό κανάλι όταν τα τανκς μπήκαν στη Μόσχα κατά τη διάρκεια απόπειρας πραξικοπήματος τον Αύγουστο του 1991.

«Όταν έγινε το πραξικόπημα την περίοδο Γκορμπατσόφ, το πρόγραμμα είχε τη Λίμνη των Κύκνων γιατί δεν ήθελαν να γνωρίζουν οι άνθρωποι τι συνέβαινε», εξηγεί ο Μόρρισον. «Έτσι ο σταθμός Dozhd τους προκάλεσε για μαζική λογοκρισία. Δεν θέλετε να γνωρίζουν οι πολίτες τι συμβαίνει στην Ουκρανία – να λοιπόν η Λίμνη των Κύκνων!»

Μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, ακυρώθηκαν οι περιοδείες του Ρωσικού Κρατικού Μπαλέτου της Σιβηρίας και του Μπαλέτου Μπολσόι της Μόσχας στο Ηνωμένο Βασίλειο, το τελευταίο παράδειγμα για το ρόλο του μπαλέτου ως «πολιτικού ποδοσφαίρου» και διπλωματικού εργαλείου εδώ και πολλές δεκαετίες.

Ως μια τέχνη χωρίς λόγια, ο χορός «ταξιδεύει» εύκολα στον κόσμο. Έχοντας ισχυρούς δεσμούς με το Κρεμλίνο, τα Μπολσόι χαιρετίστηκαν ως το «μυστικό όπλο» της Ρωσίας από τον πρώην πρωθυπουργό Ντμίτρι Μεντβέντεφ, και στάλθηκαν στο εξωτερικό για να «επιτευχθούν οι στόχοι» ως οπλοστάσιο ήπιας δύναμης, όπως δήλωσε ατάραχος.

Το μπαλέτο κατέχει μια σεβαστή θέση στη ρωσική κουλτούρα σε όλη την κοινωνία. Δεν γεννήθηκε στη Ρωσία (οι ρίζες του είναι στην Ιταλία και τη Γαλλία), αλλά υπήρχε στο Αυτοκρατορικό Ρωσικό Μπαλέτο στην Αγία Πετρούπολη στα τέλη του 19ου αιώνα. Πολλοί συμφωνούν ότι το κλασικό μπαλέτο έφτασε στο ζενίθ του με τη δημιουργία των μπαλέτων η «Λίμνη των Κύκνων», η «Ωραία Κοιμωμένη» και ο «Καρυοθραύστης» που παραμένουν η ραχοκοκαλιά του ρεπερτορίου. Οι χορευτές του Μαριίνσκι φημίζονται για την λεπτή σωματική διάπλασή τους, το σώμα του μπαλέτου για τον μαγικό του συντονισμό. Τα Μπολσόι για τα γιγάντια άλματα και την εντυπωσιακή δεξιοτεχνία τους.

Η αναδιαμόρφωση του μπαλέτου 

Τα μπαλέτα και η ίδια η ομάδα των χορευτών αντανακλούσαν πολιτική ιδεολογία. «Η ιεραρχία μέσα στο μπαλέτο είναι ανάλογη με αυτή του δικαστηρίου», λέει ο Μόρρισον. Τα μπαλέτα αναδιαμορφώθηκαν στη συνέχεια για να συμβαδίζουν σε ιδέα με τη σοβιετική εποχή, τη μαζική κίνηση του σώματος του μπαλέτου «εύκολο να μετατραπεί στη σοβιετική εμπειρία όπου η ατομική επιθυμία και φιλοδοξία ορίζεται μέσα από τη συλλογικότητα». Υπό τον διευθυντή Γιούρι Γκριγκόροβιτς από το 1964 έως το 1995, μπαλέτα του Μπολσόι όπως ο Σπάρτακος και ο Ιβάν ο Τρομερός, έδειξαν σε όλους τη σοβιετική ισχύ και το ήθος. Οι λογοκριτές είχαν την άποψη τους και έτσι αλλάχθηκαν οι πλοκές – με την περίφημη επινόηση ενός ευχάριστου τέλους για τη μεγάλη τραγωδία της Λίμνης των Κύκνων.

Η πρώτη περιοδεία των Μπολσόι στο Λονδίνο το 1956, δεν είχε ως κύριο στόχο την προπαγάνδα, αλλά σχεδιάστηκε για οικονομικό όφελος. Το εισιτήριο ήταν περιζήτητο: Οι άνθρωποι άρχισαν να σχηματίζουν ουρές για να εξασφαλίσουν θέσεις, τρεις ημέρες πριν ανοίξει το ταμείο (όταν τα Μπολσόι έκαναν περιοδεία στις ΗΠΑ το 1959, πωλούνταν εισιτήρια στη μαύρη αγορά μέχρι και για τα σημερινά 1.200 δολάρια). Αυτή η διαδικασία σχεδόν τέθηκε σε κίνδυνο από ένα περιστατικό με έναν Σοβιετικό δισκοβόλο που κατηγορήθηκε ότι έκλεψε πέντε καπέλα από ένα κατάστημα στην Oxford Street, μετά όμως από κάποιες διπλωματικές διαμάχες, η κατάσταση διευθετήθηκε και οι κριτικές για το μπαλέτο ήταν ως επί το πλείστον εκστατικές.

Το Αμερικανικό Θεατρικό Μπαλέτο επισκέφτηκε την ΕΣΣΔ το 1960 και το Μπαλέτο της Νέας Υόρκης βρέθηκε στη Μόσχα το 1962 όταν ξέσπασε η κρίση πυραύλων στην Κούβα. Τους είπαν ότι η πρεσβεία των ΗΠΑ δεν είχε καμία εξουσία να παρέμβει εάν οι χορευτές θα κρατούνταν εκεί. Οι χορευτές του Μπαλέτου της Νέας Υόρκης θυμήθηκαν μια όχι τόσο θερμή ανταπόκριση στην πρεμιέρα –με το κοινό να μη θέλει να φαίνεται ότι εκτιμά οτιδήποτε αμερικανικό– αλλά το χειροκρότημα γινόταν όλο και πιο ενθουσιώδες, ακόμα και όταν οι πολιτικές εντάσεις αυξάνονταν

Στο μεταξύ, τα Μπολσόι βρίσκονταν στην Αμερική. Βοήθησαν όμως ουσιαστικά αυτές οι περιοδείες στην πολιτιστική κατανόηση; Ο Μόρισον αυτό πιστεύει. «Στη σοβιετική περίοδο, γνωρίζαμε πολύ λίγα για τους ανθρώπους εκεί που αντιπροσωπεύαν μια αυτοκρατορία και απειλή. Στην πραγματικότητα όμως έβλεπες αυθεντικούς χορευτές πάνω στη σκηνή. Τους ένοιαζε πολύ, χόρευαν μέχρι εξαντλήσεως και αυτό ήταν υπέροχο και τους εξανθρώπισε στα μάτια μας», λέει.

Αυτές οι περιοδείες πρόσφεραν μια ευκαιρία για πολιτιστικές ανταλλαγές, αλλά και ευκαιρίες στους Σοβιετικούς χορευτές να αυτομολήσουν στη δύση, προκαλώντας πολιτικό πλήγμα στην ΕΣΣΔ όταν ο Ρούντολφ Νουρέγιεφ είπε σε έναν Γάλλο αστυνομικό στο αεροδρόμιο Le Bourget στο Παρίσι το 1961: «Θέλω να μείνω εδώ και να είμαι ελεύθερος».

Ο χορογράφος Μιχαήλ Μπαρίσνικοφ έγινε μέρος προπαγάνδας του Χόλιγουντ στην ταινία «White Nights» του 1985. Την ίδια χρονιά, οι Σοβιετικοί κινηματογράφησαν το  «Flight 222», δραματοποιώντας την απόσχιση του χορευτή των Μπολσόι Αλεξάντερ Γκοντούνοφ το 1979, του οποίου η σύζυγος επέλεξε να επιστρέψει στη Ρωσία.

Οι χορευτές κυκλοφορούν πιο ελεύθερα μεταξύ χωρών και καλλιτεχνικών στιλ, όμως τώρα εμπλέκονται ξανά στην πολιτική. Ο πρώην διευθυντής των Μπολσόι, Αλεξέι Ρατμάνσκι, άφησε στη μέση ένα μπαλέτο στη Μόσχα και επέστρεψε στις ΗΠΑ, όπου απασχολείται ως καλλιτέχνης και σύμβουλος με συμβάσεις ορισμένου χρόνου στο Αμερικανικό Θεατρικό Μπαλέτο από το 2009. Η οικογένεια του είναι στο Κίεβο και συγκεντρώνει διεθνείς καλλιτέχνες να μιλήσουν για την ειρήνη στη χώρα μέσα από τη σελίδα του στο Facebook. Μεταξύ αυτών είναι η Νατάλια Οσίποβα  και ο Βλαντιμίρ Σκλιάροφ. Ο Βαντίμ Μουνταγκίροφ του Βασιλικού Μπαλέτου αφιέρωσε την πρώτη του  παράσταση της Λίμνης των Κύκνων την 1η Μαρτίου στον λαό της Ουκρανίας και η Βασιλική Όπερα έπαιζε τον εθνικό ύμνο της Ουκρανίας κάθε βράδυ πριν από τις παραστάσεις.

Κάποιοι υποστηρίζουν ότι η ακύρωση των παραστάσεων έχει μεγαλύτερο αντίκτυπο στους καλλιτέχνες παρά στο καθεστώς. «Από μια πλευρά είναι ταπεινωτικό», λέει ο Μόρρισον. «Από την άλλη όμως, αυτού του είδους η καμπάνια “ακυρώστε τη Ρωσία” είναι δίκοπο μαχαίρι: “Βλέπετε, το καθεστώς είναι εναντίον μας, βρίσκονται εκεί έξω για να μας συλλάβουν”». 

Το μπαλέτο μπορεί να είναι η έσχατη μορφή τέχνης για απόδραση, δεν μπορούμε όμως να ξεφύγουμε από κάποιες πραγματικότητες.

Με πληροφορίες από The Guardian 

Ακολουθήστε το Money Review στο Google News