O Henry Kissinger και η «νομισματική ειρήνη»
Στο βιβλίο του Παγκόσμια Τάξη, o Henry Kissinger επισημαίνει ως προς την φύση της διεθνούς τάξης, αναφερόμενος στον 19ο αιώνα, ότι η τάξη προέκυπτε όχι τόσο από την επιδίωξη του εθνικού συμφέροντος όσο από την ικανότητα σύνδεσής του με εκείνο άλλων κρατών.
Η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση, που ξέσπασε μετά την κατάρρευση της Lehman τον Σεπτέμβριο του 2008, δημιούργησε τις συνθήκες για διεθνή συνεργασία σε πολιτικό, οικονομικό και θεσμικό επίπεδο, καθώς διαμορφωνόταν ένα κυρίαρχο κοινό συμφέρον για τους τρεις ισχυρότερους πόλους του διεθνούς συστήματος: τις Ηνωμένες Πολιτείες στην Αμερική, την Κίνα στην Ασία, και την Γερμανία στην Ευρωζώνη. Το κοινό αυτό συμφέρον ήταν η διατήρηση της σταθερότητας του δολαριοκεντρικού διεθνούς νομισματικού συστήματος που οικοδομήθηκε με τις μεταπολεμικές διευθετήσεις του περασμένου αιώνα.
Η επιδίωξη της “νομισματικής ειρήνης” αφορούσε στην συντονισμένη δράση ΗΠΑ, Κίνας και Γερμανίας για την διατήρηση του status quo του δολαρίου ως παγκόσμιου αποθεματικού νομίσματος και, κατ’ επέκταση, για την διαφύλαξη της διεθνούς νομισματικής καθεστηκυίας τάξης που υπήρχε πριν την κρίση. Το καταστατικό της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (ΕΚΤ) δεν προέβλεπε ούτε την λειτουργία δανειστή έσχατης προσφυγής ούτε την δυνατότητα απευθείας χρηματοδότησης κρατικού χρέους σε χώρες της Ευρωζώνης που αντιμετώπιζαν πρόβλημα. Οι μακροοικονομικές ανισορροπίες εξαιτίας των δίδυμων αμερικανικών ελλειμμάτων, εμπορικού και προϋπολογισμού, καθώς και η συσσώρευση αμερικανικού χρέους από την Κίνα, προκάλεσαν έντονο φόβο για το δολάριο μόλις κατέρρευσε η Lehman.
H κατάρρευση της πέμπτης μεγαλύτερης τότε επενδυτικής εταιρείας στις ΗΠΑ άγγιξε την καρδιά του “αιώνιου” συμφέροντος της αμερικανικής υπερδύναμης, απειλώντας το κυρίαρχο καθεστώς του δολαρίου ως παγκόσμιου αποθεματικού νομίσματος. Σύμφωνα, άλλωστε, με το κλασικό απόφθεγμα σε ομιλία στη Βουλή των Κοινοτήτων του Βρετανού πολιτικού του δέκατου ένατου αιώνα, λόρδου Palmerston, η οποία διατυπώνει τη βασική αρχή στην ισορροπία δυνάμεων που (κατά τον Kissinger) προϋποθέτει την ιδεολογική ουδετερότητα και την προσαρμογή στις διαρκώς μεταβαλλόμενες συνθήκες, “δεν έχουμε παντοτινούς συμμάχους και δεν έχουμε αιώνιους εχθρούς. Τα συμφέροντά μας είναι παντοτινά και αιώνια και αυτά τα συμφέροντα είναι καθήκον μας να διασφαλίσουμε”.
Στην σύγχρονη εποχή, η διατάραξη της εύθραυστης χρηματοπιστωτικής ισορροπίας δημιούργησε την ανάγκη συμφωνίας των μεγάλων δυνάμεων με σκοπό την νομισματική ειρήνη. Μέχρι και σήμερα οι Ηνωμένες Πολιτείες εξακολουθούν να χρειάζονται τα κεφάλαια της Κίνας, για να διατηρούνται χαμηλά τα μακροπρόθεσμα επιτόκια του δολαρίου, ενώ η Κίνα χρειάζεται τη νομισματική σταθερότητα των ΗΠΑ έχοντας ελεγχόμενα προσδεδεμένο το κινεζικό νόμισμα και εισάγοντας ουσιαστικά την αμερικανική νομισματική πολιτική στην εγχώρια οικονομία.
Σύμφωνα εξάλλου με τον Francis Fukuyama στο βιβλίο του Το τέλος της ιστορίας και ο τελευταίος άνθρωπος, οι οικονομικές ερμηνείες της ιστορίας είναι ατελείς και μη ικανοποιητικές, διότι ο άνθρωπος δεν είναι απλώς κάποιο οικονομικό ζώον και, ως εκ τούτου, απαιτείται ένας παράλληλος απολογισμός της ιστορικής διαδικασίας, ο οποίος επιδιώκει να συμπεριλάβει το όλον του ανθρώπου και όχι μόνον την οικονομική του πλευρά.
Η ολότητα του ανθρώπου συνδέεται με τη λογική, αλλά και το “θυμοειδές”, με τον ορθολογισμό αλλά και τα “ζωώδη ένστικτα”· όλα αυτά επηρεάζουν το πλαίσιο λειτουργίας του χρηματοπιστωτικού συστήματος και την επιδίωξη της “νομισματικής ειρήνης” για τη διαφύλαξη της οικονομικής και χρηματοπιστωτικής σταθερότητας, υπό τους περιορισμούς των διεθνών σχέσεων και των σχετικών ισορροπιών που διαμορφώνονται είτε εγγενώς είτε εξωγενώς στο εκάστοτε σύστημα το οποίο επικρατεί σε κάθε εποχή. Υπό αυτό το πρίσμα, η διερεύνηση της ιστορικής εξέλιξης των κεντρικών τραπεζών ως ισχυρών θεσμών στο διεθνές οικονομικό σύστημα υπό την πρωτότυπη ιδεολογική δομή της “νομισματικής ειρήνης” επιβάλλει μια συνολική θεώρηση και βαθιά κατανόηση της φύσης της διεθνούς πολιτικής.
Η χεγκελιανή αντίληψη του “αγώνα για αναγνώριση”, που διαφοροποιεί ουσιωδώς τα ανθρώπινα όντα από το ζωικό βασίλειο, ως μεγάλης επιθυμίας που κινούσε την ανθρωπότητα κατά την πορεία της ιστορίας, μεταφέρεται και αναπαράγεται σε επίπεδο κρατών. Συνεπώς διέπει και τις διεθνείς σχέσεις. Αυτός είναι ο κόσμος της “πολιτικής της ισχύος”, όπως τη χαρακτήρισαν “ορθολογιστές” της εξωτερικής πολιτικής σαν τον Henry Kissinger, γράφει ο Fukuyama.
Στην μεγάλη εικόνα, οι οικονομικές εξελίξεις και η πρόοδος ως αποτέλεσμα της σωρευτικής γνώσης από τα διδάγματα του παρελθόντος συνήθως κινούνται με γοργότερους ρυθμούς σε σχέση με τις αντίστοιχες πολιτικές εξελίξεις. Υπάρχουν δύο αξιοσημείωτα παραδείγματα που επιβεβαιώνουν τον κανόνα αυτόν. Αμφότερα εμπίπτουν στο τρίγωνο Ηνωμένων Πολιτειών – Κίνας – Γερμανίας (θεωρούμενης της τελευταίας ως μέλους της Ζώνης του Ευρώ, του κοινού νομίσματος για τις είκοσι εκ των είκοσι επτά χωρών-μελών της σημερινής Ευρωπαϊκής Ένωσης). Το εν λόγω τρίγωνο διαδραματίζει κομβικό ρόλο στην ιδέα της σύγχρονης “νομισματικής ειρήνης”.
Τα δύο παραδείγματα είναι τα ακόλουθα: Πρώτον, η Κίνα, όπου οι μονομερείς μεταρρυθμίσεις του κινεζικού Κομμουνιστικού Κόμματος επέτρεπαν αξιοσημείωτη οικονομική φιλελευθεροποίηση, αλλά καθόλου πολιτικές ελευθερίες. Δεύτερον, η δημιουργία του ευρώ, ως θεμελιωδώς πολιτικού εγχειρήματος στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, και της νομισματικής ένωσης, που παρέμεινε ατελής από οικονομικής και πολιτικής πλευράς.
Για το πρώτο, ο Kissinger αναφέρει ότι, στην πορεία μετά την ίδρυση της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας τον Οκτώβριο του 1949, η αντίληψη του Μάο Τσε-Τουνγκ ήταν ότι μια νέα Κίνα θα προέκυπτε μέσα από την καταστροφή της παραδοσιακής κομφουκιανής κουλτούρας που έδινε έμφαση στην αρμονία. Η ανισορροπία αποτελεί γενικό αντικειμενικό στόχο, έγραψε ο Μάο: Ο κύκλος, ο οποίος είναι ατέρμονος, περνάει από την ανισορροπία στην ισορροπία και στη συνέχεια ξανά στην ανισορροπία. Η ανισορροπία είναι φυσιολογική και απόλυτη, ενώ η ισορροπία είναι παροδική και σχετική.
Για το δεύτερο, ο Kissinger γράφει ότι η Γαλλία και η Γερμανία, οι δύο χώρες των οποίων η αντιπαλότητα βρισκόταν στον πυρήνα κάθε ευρωπαϊκού πολέμου επί τρεις αιώνες, ξεκίνησαν μια διαδικασία υπέρβασης της ευρωπαϊκής ιστορίας συνδέοντας τους βασικούς πυλώνες της εναπομείνασας οικονομικής τους ισχύος. Το 1952 σχημάτισαν την Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα, που αποτέλεσε το πρώτο βήμα προς μια ακόμη στενότερη ένωση των λαών της ευρωπαϊκής ηπείρου και το θεμέλιο μιας νέας ευρωπαϊκής τάξης.
Όμως, οι οικονομικές εξελίξεις σε αμφότερες τις περιπτώσεις προηγήθηκαν της πολιτικής και των αντίστοιχων πολιτικών φιλοδοξιών, τόσο της νέας Κίνας του Μάο που θεωρούσε ότι κάθε κύμα επαναστατικού αγώνα θα αποτελούσε τον πρόδρομο του επόμενου, όσο και της Ενωμένης Ευρώπης που οραματίσθηκαν οι μεγάλοι πολιτικοί άνδρες στη νέα διεθνή τάξη πραγμάτων μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Kissinger αναφέρει χαρακτηριστικά: “Το ότι η Δυτική Ευρώπη βρήκε την ηθική δύναμη να αναζητήσει μια νέα προσέγγιση της τάξης οφειλόταν σε τρεις σπουδαίους άντρες: στον Κόνραντ Αντενάουερ στη Γερμανία, στον Ρομπέρ Σουμάν στη Γαλλία και στον Αλτσίντε ντε Γκάσπερι στην Ιταλία. Έχοντας γεννηθεί και λάβει την εκπαίδευσή τους πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, διατηρούσαν μερικές από τις φιλοσοφικές βεβαιότητες μιας παλαιότερης Ευρώπης σχετικά με τις συνθήκες που επέτρεπαν τη βελτίωση της ανθρώπινης κατάστασης, και αυτό τους χάρισε το όραμα και τη δύναμη να ξεπεράσουν τις αιτίες των τραγωδιών της”. Οι άνθρωποι είναι εκείνοι που δημιουργούν τους θεσμούς και, επομένως, όπως εξελίσσεται η ανθρώπινη σκέψη έτσι εξελίσσονται και οι (πολιτικοί και οικονομικοί) θεσμοί.
Η εγκατάλειψη του “κανόνα δολαρίου-χρυσού” από τις Ηνωμένες Πολιτείες το 1971 οδήγησε στην εμβάθυνση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Μπορεί να μην έχει επιτευχθεί ακόμη η “αιώνια ειρήνη” που οραματιζόταν ο Immanuel Kant, αλλά έγινε πραγματικότητα η “εγγενής νομισματική ειρήνη” στην ευρωπαϊκή ήπειρο, με τη δημιουργία της Ευρωζώνης. Όπως το θέτει ο Kissinger, από τη μια μεριά σε πολιτικό επίπεδο η ενοποίηση της Γερμανίας μετέβαλε τις ισορροπίες στην Ευρώπη, γιατί καμία θεσμική ρύθμιση δεν μπορούσε να αλλάξει την πραγματικότητα ότι εκείνη ήταν και πάλι το ισχυρότερο ευρωπαϊκό κράτος, ενώ, από την άλλη, σε νομισματικό επίπεδο το ενιαίο νόμισμα εξασφάλισε έναν βαθμό ενότητας που η Ευρώπη δεν είχε γνωρίσει από την εποχή της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Η νέα δομή της Ευρωπαϊκής Ένωσης θα μπορούσε, κατά τον Kissinger, να θεωρηθεί ως μια παγκοσμιοποιημένη πλέον εκδοχή του βεστφαλιανού διεθνούς συστήματος κρατών, αποτελώντας το ζωντανό παράδειγμά του στη σύγχρονη εποχή. Η Ευρωπαϊκή Ένωση περιορίζει την κυριαρχία των κρατών-μελών και τις παραδοσιακές κυβερνητικές λειτουργίες, όπως, για παράδειγμα, τον έλεγχο του νομίσματος και των συνόρων τους. Από την άλλη, η πολιτική στο πλαίσιο της Ευρώπης παραμένει σε μεγάλο βαθμό εθνική υπόθεση και, σε πολλές χώρες, οι αντιρρήσεις για την πολιτική που ασκεί η Ε.Ε. έχουν καταστεί κεντρικό ζήτημα του εσωτερικού πολιτικού διαλόγου. Περιγράφοντας στην ουσία το δημοκρατικό έλλειμμα και τα όρια νομιμοποίησης της ίδιας της Ένωσης στα μάτια της κοινής γνώμης, και με το παράδειγμα της κρίσης που ξέσπασε το 2009, ο ίδιος παρατηρεί με κριτική διάθεση πως όταν όμως οι λαοί καλούνται να υποστούν θυσίες στο όνομα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, δεν είναι πάντα σαφείς οι λόγοι για τους οποίους οφείλουν να ανταποκριθούν στις απορρέουσες υποχρεώσεις.
[Aποσπάσματα από το βιβλίο του Κωνσταντίνου Γκράβα, «Οικονομικός Πόλεμος και Νομισματική Ειρήνη. Η Ελληνική Οικονομική Κατάθλιψη» (Πρόλογος: Γιάννης Στουρνάρας), που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ι.Σιδέρης (δεύτερη επιμελημένη ανατύπωση, Νοέμβριος 2020)].
* Ο Κωνσταντίνος Γκράβας είναι διδάκτωρ του Τμήματος Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης του ΕΚΠΑ. Διδάσκει στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Είναι συγγραφέας του βιβλίου «Οικονομικός Πόλεμος και Νομισματική Ειρήνη» (εκδόσεις Ι. Σιδέρης, πρόλογος: Γιάννης Στουρνάρας) και συν-συγγραφέας του βιβλίου «Κεντρικές Τράπεζες» (εκδόσεις Παπαδόπουλος).
Ακολουθήστε το Money Review στο Google News
