Αναζητώντας τη Δύση

Έχει νόημα να μιλάμε πια στην διεθνή πολιτική για την «Δύση»; Ένας όρος με πολύ συγκεκριμένο περιεχόμενο στην εποχή του Ψυχρού Πολέμου – ο συνασπισμός κρατών υπό την ηγεσία των ΗΠΑ που βρισκόταν σε αντιπαράθεση με το κομμουνιστικό μπλοκ – στην μεταψυχροπολεμική εποχή έφτασε να σημαίνει ένα ολόκληρο πλέγμα αντιλήψεων για την πολιτική, κοινωνία και οικονομία που δυνητικά μπορούσαν να εφαρμοστούν παντού στον κόσμο. Στην πραγματικότητα όμως, ο οικουμενισμός των λεγόμενων δυτικών «αξιών» αποδείχτηκε αντικατοπτρισμός του διχασμού της Δύσης για αυτά που οι άλλοι καλούνταν να υιοθετήσουν. 

Η εναργέστερη ένδειξη του διχασμού της Δύσης την εποχή της παντοκρατορίας της υπήρξε η σχεδόν παθολογική ενασχόληση όλων μας με τις πολιτικές εξελίξεις στις ΗΠΑ. Μέχρι την δεκαετία του ’90 οι αμερικανικές εκλογές παρουσίαζαν οπωσδήποτε ενδιαφέρον, δεν ήταν όμως αντικείμενο ταύτισης και φανατισμού από πολίτες άλλων χωρών. Αν μη τι άλλο, η έκβασή τους δεν αποτελούσε κριτήριο για την εικόνα των ΗΠΑ παγκοσμίως. Ήταν αδιάφορο για έναν οπαδό του κομμουνισμού και της ΕΣΣΔ ποιος θα ήταν πρόεδρος των ΗΠΑ, αφού αυτές θα παρέμεναν ένας αντίπαλος, όπως και οι πολίτες των δυτικών (με την ψυχροπολεμική έννοια) χωρών ήξεραν ότι οι ΗΠΑ θα συνέχιζαν να συμβολίζουν τις αξίες της δημοκρατίας και της οικονομίας της αγοράς ανεξάρτητα από το αποτέλεσμα μιας εκλογής.

Σήμερα αντίθετα, οι αμερικανικές εκλογές έχουν μεταβληθεί σε μια παγκόσμια πολιτική σαπουνόπερα στην οποία οι πολίτες των υπόλοιπων δυτικών δημοκρατιών προβάλλουν δυο θεμελιωδώς αντίθετες κατανοήσεις της έννοιας της Δύσης. Η μια είναι η Δύση ως πολιτιστική οντότητα, δομημένη γύρω από έννοιες όπως η θρησκεία, η κουλτούρα και η ιστορία. Η άλλη είναι η Δύση ως σύνολο θεσμών και αρχών πολιτικής οργάνωσης στις οποίες όλοι μπορούν να συμμετέχουν ανεξάρτητα από πολιτιστικές καταβολές. Αυτή η πολιτική έννοια της Δύσης παρουσιαζόταν ως το μοντέλο που νομοτελειακά θα ακολουθούσε ο υπόλοιπος κόσμος. Παραδόξως όμως, ήταν η πολιτιστική έννοια της Δύσης που κέρδιζε συνεχώς έδαφος στις δυτικές κοινωνίες λόγω του φόβου ότι η επικράτηση του «δυτικού τρόπου ζωής» παγκοσμίως θα οδηγούσε στην αξιακή του αποστείρωση στην κοιτίδα του.

Το στάδιο της αποσύνθεσης 

Πλέον η Δύση έχει περάσει στο επόμενο στάδιο αποσύνθεσης, όπου δεν είναι απλά διχασμένη μεταξύ δυο διαφορετικών ταυτοτήτων, αλλά αυτές οι ταυτότητες αποδεικνύονται κενές περιεχομένου σε έναν κόσμο θεμελιωδώς διαφορετικό από αυτόν της μεταψυχροπολεμικής μονοκρατορίας της. Οι δυο σημαντικότερες πρόσφατες διεθνείς εξελίξεις, η χαοτική αποχώρηση των ΗΠΑ από το Αφγανιστάν και η σύναψης της αμυντικής συμμαχίας AUKUS μεταξύ ΗΠΑ-Βρετανίας-Αυστραλίας, αποδεικνύουν του λόγου το αληθές.

Η αποχώρηση των ΗΠΑ από το Αφγανιστάν έβαλε οριστικό τέλος στην ψευδαίσθηση της παγκόσμιας εφαρμογής του δυτικού πολιτικού μοντέλου των ανθρώπινων δικαιωμάτων, του κράτους δικαίου και της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Όσοι λίγοι τόλμησαν να ψελλίσουν σήμερα κάποια λόγια υπεράσπισης μιας επέμβασης που ξεκίνησε πριν 20 χρόνια στο πλαίσιο του σταυροφορικού «πολέμου εναντίον της τρομοκρατίας» ανήκουν, κατά παράδοξο τρόπο, στο θεωρητικά αντίθετο ιδεολογικό στρατόπεδο, αυτό της «προόδου» και των «ανθρωπίνων δικαιωμάτων». Μια τελευταία υπενθύμιση ότι αυτό που ήταν πραγματικά οικουμενικό τις προηγούμενες δεκαετίες δεν ήταν οι δυτικές αξίες, αλλά η συντριπτική στρατιωτική υπεροχή των ΗΠΑ πάνω στην οποία βασιζόταν η εξαγωγή τους σε μη-δυτικές χώρες.

Η δεύτερη πρόσφατη εξέλιξη είναι η ανακοίνωση της συμμαχίας ΗΠΑ-Βρετανίας-Αυστραλίας, αυτό που κάποιοι ήδη έχουν ονομάσει «ΝΑΤΟ του Ειρηνικού» με ξεκάθαρο στόχο την Κίνα. Η ενόχληση της Γαλλίας για την ακύρωση αγοράς πυρηνικών υποβρυχίων από την Αυστραλία αποτελεί μόνο την κορυφή ενός παγόβουνου που στην βάση του έχει την ανησυχία όλης της Ευρώπης για την περιθωριοποίησή της σε έναν κόσμο με γεωπολιτικό επίκεντρο την Ασία. 

Σε αντίθεση με το ΝΑΤΟ που μαραζώνει, οι ΗΠΑ έχουν αποδυθεί σε σειρά πρωτοβουλιών για την οικοδόμηση συμμαχιών πέριξ της Κίνας: της συμφωνίας AUKUS προηγήθηκε η αναβίωση της τετραμερούς συμμαχίας ΗΠΑ, Αυστραλίας, Ιαπωνίας και Ινδίας με σκοπό την διαφύλαξη ενός «ελεύθερου και ανοιχτού Ινδοειρηνικού». Επόμενος σταθμός η προσέλκυση στον αντι-κινεζικό συνασπισμό των δυο αγγλοσαξονικών δημοκρατιών που προσπαθούν ακόμα να διατηρήσουν διαύλους με το Πεκίνο, του Καναδά και της Νέας Ζηλανδίας.

Η προεκλογική υπόσχεση του Μπάιντεν ότι θα ανακατεύθυνε την εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ προς μια «συμμαχία των δημοκρατιών» – ως απάντηση στον θεωρούμενο «φίλο των δικτατόρων» Τραμπ – αποδείχθηκε τελικά δηλητηριώδης για την Ευρώπη. Οι δημοκρατίες που είχε στο μυαλό του ο Αμερικάνος πρόεδρος δεν ήταν τα μέλη της ΕΕ, αλλά η Ινδία, η Ιαπωνία, η Νότιος Κορέα, η Ταϊβάν, η Αυστραλία. Μέσα σε αυτόν τον οργασμό δραστηριότητας, η ΕΕ μοιάζει αδύνατη και άβουλη, ιδιαίτερα σε σύγκριση με την Μεγάλη Βρετανία που υποτίθεται ότι θα είχε απομονωθεί διεθνώς μετά το Μπρέξιτ.

Αυτό που συντελείται επομένως είναι η στρατηγική διάσπαση της Δύσης σε δυο πυλώνες: έναν αγγλοσαξονικό πυλώνα προσανατολισμένο στην θάλασσα και την Ασία, και έναν ευρωπαϊκό πυλώνα που θα λειτουργεί ως απόληξη της τεράστιας ηπειρωτικής μάζας της Ευρασίας-Αφρικής, ένα περιβάλλον επιρρεπές σε γεωπολιτικές, μεταναστευτικές και περιβαλλοντικές κρίσεις τις οποίες η ΕΕ στο μέλλον θα καλείται να διαχειριστεί χωρίς την αμερικανική κάλυψη.

Αν το Αφγανιστάν έθεσε τέλος στο όραμα της Δύσης ως μια δυνητικά παγκόσμιας δημοκρατικής ουτοπίας, η στροφή των ΗΠΑ στην Ασία θέτει τέλος στην κατανόηση της Δύσης ως μιας γεωγραφικά καθορισμένης πολιτιστικής οντότητας με συγκεκριμένες ιστορικές, θρησκευτικές και εθνοτικές καταβολές. Και η πολιτική-οικουμενική και η πολιτιστική-περιχαρακωμένη ταυτότητα της «Δύσης» μένουν έτσι χωρίς αναφορές στην νέα πραγματικότητα του γεωπολιτικού ανταγωνισμού μιας διηπειρωτικής, πολυπολιτισμικής και θαλάσσιας συμμαχίας δημοκρατιών με μια νεο-αυτοκρατορική Κίνα που θα κυριαρχεί στην Ευρασία.

Aυτή η γεωπολιτική αλλαγή θα έχει αναμφίβολα συνέπειες και στην λειτουργία αυτών που αποκαλούμε (ακόμα) «δυτικές» δημοκρατίες της Ευρώπης και της Βορείου Αμερικής. Αν και αντιτιθέμενες, και η πολιτική και η πολιτιστική έννοια της Δύσης λειτουργούσαν τουλάχιστον και συμπληρωματικά ως το κοινό έδαφος της πολιτικής διαμάχης. Η αποδυνάμωσή τους σημαίνει περαιτέρω ενίσχυση της πόλωσης σε κοινωνίες που ήδη δυσανασχετούν μέσα σε ένα επισφαλές και μεταβαλλόμενο γεωπολιτικό τοπίο. Οι ΗΠΑ τουλάχιστον έχουν βρει μια νέα ιστορική αποστολή – την ανάσχεση της Κίνας – πίσω από την οποία ελπίζουν να στοιχηθεί η διασπασμένη κοινωνία τους. Για την Ευρώπη, το ιδεολογικό και στρατηγικό αφήγημα που θα την οδηγήσει στον νέο μετα-δυτικό κόσμο ακόμα αναζητείται.

Ακολουθήστε το Money Review στο Google News